December op school: hoe druk hebben we het onszelf gemaakt?
It's the most wonderful time of the year, zingt Andy Williams over de kerstperiode, maar op talloze onderwijsplekken is het de periode van werkdruk, toenemende gedragsproblemen en van leerkrachten (en ouders en leerlingen) die snakkend verlangen naar de kerstvakantie, omdat we daarna gewoon weer een beetje normaal kunnen gaan doen. Het is de vraag of dit komt door de drukke decembermaand of een gevolg is van onze eigen keuzes.
Vanaf november zou je van je school een festivalterrein kunnen maken. Zo heb je de elfde van de elfde, Sint Maarten, het Sinterklaasjournaal, Rommelpiet, advent, pietengym, een kerstmarkt, een lampionnenoptocht, foute kersttruiendag, kerstliederen zingen voor ouderen, een kerstmusical, een kerstdiner, een groepsdoorbroken kerstcrea en een eindejaarsborrel (soms zelfs met ouders), en ga zo maar door.
Verzuim en werkdruk op school
Ondertussen kun je op onder andere de site van het VfPf (kort voor: het Vervangingsfonds en het Participatiefonds) lezen dat het ziekteverzuimpercentage in het primair onderwijs in 2024 onverminderd hoog is. Volgens cijfers (VfPf, 2024) bedroeg het gemiddelde verzuim in 2024 maar liefst 7,2 procent. Van elke duizend dagen die gewerkt moeten worden, vallen er 72 dagen uit door verzuim wegens ziekte. Hier zitten natuurlijk ook de griepjes en migraines bij, maar kijkend naar de stijgende verzuimduur (gemiddeld bijna 14,5 dagen per persoon in 2024), zou je voorzichtig kunnen concluderen dat uitval door overbelasting in het primair onderwijs een reëel gevaar is.
In 2018 kreeg PO in Actie (een door basisschoolleerkrachten opgerichte actiegroep) het voor elkaar om jaarlijks werkdrukmiddelen aan het budget van het primair onderwijs toe te voegen. Scholen kozen soms extra uren gym, leerlingenondersteuning of een voetbaltafel in de personeelskamer. Ook deed de rol van eventmanager in het primair onderwijs zijn intrede, maar of die nu de werkdruk heeft doen afnemen, is nog maar zeer de vraag. Ik hoorde recent over een eventmanager die vanwege overbelasting thuis zat, en kon toen een voorzichtige grinnik niet onderdrukken.
Werkdruk thuis
Ook andere vraagstukken en mogelijke complicaties liggen op de loer. Zullen ouders tevreden zijn met de begeleiding rondom het vervaardigen van de surprises, de lampion die in elkaar geknutseld moet worden en de lichtgevende kersttrui die aangeschaft moet worden? Wat te denken van de bladerdeeghapjes die bereid moeten worden, de conclusie dat het glittercolbert niet is meegegroeid met de groeispurt van je kind en de paniek die je om het hart slaat als blijkt dat het kerstdiner op school samenvalt met de kerstborrel van je eigen werk?
Een grondig onderzoek heb ik niet kunnen vinden, maar kijkend naar het aantal sites met goedbedoelde tips voor ouders rondom de decemberperiode, zou je moeten vrezen voor een burn-out vanaf het moment dat de pompoenen voor Halloween uitgehold moeten worden. Het persoonlijke toppunt van ouderoverbelasting vond ik de mail die in de week voor de kerstvakantie in de inbox verscheen. Daarin stond de oproep om je kind een bakje, wat oase, een kaars, wat groen en ook nog wat vrolijke prikkers mee te geven, zodat het op school mee zou kunnen doen aan het vervaardigen van een kerststukje.
Helpen al die activiteiten om de onderlinge verschillen tussen kinderen te verkleinen? Of worden de verschillen alleen maar verder uitvergroot? Hoe succesvol je als kind mee kunt doen met al deze activiteiten heeft toch in grote mate te maken met het inkomen van je ouders, of met de tijd die je ouders bereid zijn (of beschikbaar hebben) om aan deze extra activiteiten te besteden. Een kartonnen doos met snippers als sinterklaassurprise geeft toch net iets anders weg dan een Formule 1-wagen van papier-maché.
Onderwijskundige keuzes
Moeten we dan maar stoppen met al deze afleiders? Of kunnen we ook andere keuzes maken? In de boeken van Marita Eskes: Technisch lezen in een doorlopende lijn (2020) en Begrijpend lezen in een doorlopende lijn (2024), en in het boek van Marcel Schmeier: Effectief rekenonderwijs op de basisschool (2017), zijn verschillende paragrafen te lezen over de hoeveelheid tijd die je aan deze vakken zou moeten of kunnen besteden. Je kunt je afvragen hoe vaak zulke lessen komen te vervallen vanwege alle festiviteiten die in een normale schoolweek plaatsvinden.
In het boek En wat als we nu weer eens gewoon gingen lesgeven? van Eva Naaijkens en Martin Bootsma (2018), wordt opgeroepen om bepaalde processen binnen je school te standaardiseren. Waarom zou je elk jaar voor elk feest het wiel compleet opnieuw willen uitvinden? Goed is goed genoeg!
Het boek Duurzame schoolontwikkeling: De dynamiek van High Performing Schools (De Lugt, 2025), gaat onder andere over tien karakteristieken van zogeheten High Performing Schools (scholen waar goed en waardevol onderwijs wordt gegeven aan alle leerlingen). In dit boek worden hoge standaarden voor en hoge verwachtingen van alle leerlingen en alle medewerkers beschreven, evenals een ondersteunende leeromgeving en gedragscultuur en een frequente controle op de kwaliteit van leren en lesgeven. Daarnaast worden er nog twee andere zaken beschreven: effectief schoolleiderschap en een heldere gedeelde visie. Wat mij betreft komen al die zaken mooi samen in de keuzes die er op en rondom een school gemaakt worden.
Bijvoorbeeld: kiezen ouders een school op basis van de aangeboden activiteiten, of op basis van de rust, structuur, voorspelbaarheid, heldere gedragsverwachtingen en hoge uitstroomcijfers? Maak je zelf als schoolleider of als team keuzes omdat alles ‘leuk’ moet zijn (voor jezelf, voor kinderen of voor ouders), of maak je keuzes ten dienste van een ambitie om elk kind lezend, schrijvend en rekenend het schoolgebouw te laten verlaten? Kies je voor iets omdat de concurrerende school verderop dat ook doet, of neem je deel aan een activiteit omdat die past bij jullie beeld van een uitgebalanceerd aanbod? De overkoepelende vraag bij al deze keuzes is: neem je deel aan een ratrace die uiteindelijk alleen maar overbelaste collega’s kent?
Dus eigenlijk begint het met keuzes. Denk na over wat wenselijk is, wat je graag zou willen doen en bepaal vervolgens ook wat er gedaan kan worden. Als je bezig bent met goed onderwijs voor spelling, dan bied je ook niet twee complete methodes naast elkaar aan. Waarom zou je dergelijke keuzes dan wel moeten maken rondom de decemberactiviteiten?
Moet je Rommelpiet dan vanaf heden afschaffen? Als het gedurende het jaar al niet lukt om kinderen met de juiste focus in de klas te houden, waarom zou je dan zorgen voor een moment dat zoveel onrust geeft? Omdat het traditie is? Binnen mijn eigen school hanteren we een warm-strenge cultuur. Leerlingen weten welke verwachtingen er zijn en voelen zich gezien en gerespecteerd. Als Rommelpiet dan een keer komt, dan zet iedereen de schouders eronder en kan na tien minuten opruimen de les gewoon beginnen. Rommelpiet komt hier inmiddels alweer een tijdje, dus het wordt ook tijd om weer eens te bespreken of we hier allemaal nog achter staan, of dat het tijd wordt voor iets anders.
Een helder geformuleerde onderwijskundige visie zorgt voor heldere keuzes. Die keuzes helpen weer bij heldere verwachtingen binnen de school. Heldere keuzes zorgen ook dat je als school makkelijker ‘nee’ kunt zeggen en dat een ‘ja’ daadwerkelijk gedragen wordt door het team. Dat voorkomt onrust, uitval en emoties in de donkere dagen voor kerst en dat maakt het werken een stuk prettiger.
Bootsma, M., Naaijkens, E. (2018). En wat als we nu weer eens gewoon gingen lesgeven? Pica.
De Lugt, A. (2025). Duurzame schoolontwikkeling: De dynamiek van High Performing Schools. Amsterdam University Press.
Eskes, M. (2020). Technisch lezen in een doorlopende lijn: Een praktisch handboek voor de basisschool. Pica.
Eskes, M. (2024). Begrijpend lezen in een doorlopende lijn: Een praktisch handboek voor de basisschool. Pica.
Schmeier, M. (2017). Effectief rekenonderwijs op de basisschool. Pica.
Vervangingsfonds en Participatiefonds. (2024, mei 30). 10.000 fte niet inzetbaar: Ziekteverzuim in het PO blijft zorgwekkend hoog. VfPf. https://www.vfpf.nl/verzuim/10000-fte-niet-inzetbaar-ziekteverzuim-het-po-blijft-zorgwekkend-hoog
Yanik, R. (2025, 12 december). Stress bij ouders om kerstdiner op school: ‘Maak er geen wedstrijd van’. RTL Nieuws. https://www.rtl.nl/nieuws/binnenland/artikel/5544169/stress-bij-ouders-om-kerstdiner-op-school-maak-er-geen-wedstrijd
